مطالعات بینامتنی یکی از رویکردهای مهمّ در پژوهش های ادبی معاصر شناخته می شود. طبق نظریة بینامتنیّت، هر متن ادبی، بازخوانش و زایشی از آثار ادبی پیشین یا معاصر با خود است. با عنایت به این تعریف، می توان تلمیح را یکی از مصادیق بارز بینامتنیّت تلقّی کرد. یکی از شاعرانی که به صورت گسترده از این آرایه در شعر خود استفاده کرده، محمّدکاظم کاظمی شاعر پرآوازة مقاومت افغانستان است که در این پژوهش شیوه های کاربرد تلمیح در اشعار او با روش توصیفی-تحلیلی بررسی شده است. چنانکه نتایج حاصل از این تحقیق نشان می دهد، تلمیحات شعر کاظمی غالباً در پیوند با موضوع ها و متون دینی از قبیل قرآن، حدیث، تاریخ اسلام، قصص انبیاء و. . . شکل گرفته و روابط بینامتنی بر مبنای قواعد سه گانة کریستوا میان متن حاضر و غایب، به صورت نفی جزئی، نفی متوازی و نفی کلّی بروز یافته است که در این میان نفی جزئی در اشعار کاظمی از بسامد بیشتری برخوردار است.

ارتباط وپیوند بینامتنی مهم ترین اصل در شکل گیری متن های جدید است. از این رو متن ها، هرچند از رشته های مختلف، همواره از هم تاثیر پذیرفته و میان آن ها رابطه بینامتنی بوده است. بر این مبنا مساله پژوهش حاضر، این است که تاریخ نوشته های محلی چه رابطه ای با شاهنامه به منزله پیش متن خود داشته و چگونه و به چه میزانی با این متن مسلط ادبی پیوند یافته است. به منظور دست یابی به پاسخ این مساله، از نظریه «ترامتنیت» ژرار ژنت که کامل ترین نظریه در مطالعه و شناخت روابط میان متون است، استفاده می کنیم. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و از نظر فضای انجام کار کتاب خانه ای است. بررسی و تحلیل داده های متنی، این نتیجه را بر ما روشن کرد که تاریخ نگاران محلی با بسامد جالب توجهی از چهار گونه بینامتنی نقل قول، ارجاع، تلمیح و سرقت متنی در متون تاریخی بهره برده و بدین صورت پیش متن شاهنامه پاسخ گوی مناسبی برای انتظارات، انگیزه ها و اهداف تاریخ نگاران محلی بوده است.

نظریة ارجاع به بررسی روابط و خوانش بینامتنی و فرامتنی در متن ها می پردازد. این نظریه، آثار ادبی مخاطب را به دیگر متن ها و فرامتن ها ارجاع می دهد و مخاطب می تواند براساس آن، متن ها را با ارجاع به مصداق های عینی و بیرونی، یا با ارجاع به متن های دیگر درک و دریافت کند. پژوهش حاضر تمثیل های صائب را ازمنظر این نظریه بررسی می کند؛ چراکه صائب در هر تمثیلی، مخاطب را به یک متن یا فرامتن ارجاع می دهد. نویسندگان سعی کرده اند با شیوة توصیفی– تحلیلی به معرفی و تحلیل متن ها و فرامتن هایی بپردازند که صائب در ساختن تمثیل ها از آن ها بهره برده است. دستاورد این پژوهش بیانگر دو نکتة مهم است: اول اینکه تمثیل مبنای ارجاعی دارد؛ یعنی شاعر برای اثبات هر مدعایی خواننده را به یک مثل ارجاع می دهد و دیگر اینکه این مثل ها براساس ارجاع بینامتنی یا فرامتنی ساخته شده اند. قرآن مجید، احادیث، احکام شرعی و سرگذشت انبیاء از مهم ترین متن ها و اجتماعیات و طبیعت نیز از اصلی ترین فرامتن هایی هستند که صائب در تمثیل پردازی از آن ها بهره برده است. شیوة پژوهش ابتدا جمع آوری و دسته بندی تمثیل های صائب براساس پیش زمینه های دینی، فکری و فرهنگی بوده است؛ سپس این شواهد با توجه به گونه های ارجاع درون متنی یا برون متنی و خوانش محاکاتی یا نشانه ای تحلیل و بررسی شده اند.

بینامتنیت از اصطلاحات مهم نقد ادبی محسوب می شود که به بررسی رابطۀ متون ادبی در دامنۀ سبک ها و مکتب های مشترک و گاه متفاوت می پردازد. براساس نظریه بینامتنیت، اثر هنری به صورتی آشکار از هنرها یا آثار هنری دیگر بهره می گیرد و چون سخن از متن ادبی مطرح باشد، بر اساس این نظریه معنای خود را از رابطه اش با متن های دیگر به دست می آورد. مطالعات بینامتنی که از رویکردهای جدید در عرصه نقد ادبی است، چگونگی و چرایی تأثیرپذیری متون از یک­دیگر را بررسی می کند. نتایج حاصل از مطالعات بینامتنی در شناسایی آبشخورهای فکری، فرهنگی و ادبی متون نقشی کلیدی دارد و پیشینۀ آثار امروزی را مشخّص می کند. یکی از نویسندگان برجستۀ این حوزه، ژرار ژنت است که با تعمق در آراء نظریه پردازان پیش از خود به تولید نظریۀ ترامتنیت موفق گردید. خداداد رضایی، نمایشنامه نویس و کارگردان ایرانی، در نمایشنامۀ بازی آخر ارجاع های چندگانه ای به متون کلاسیک و معاصر دارد که خوانش بینامتنی را برای منتقد متنش ساده می کند. در پژوهش حاضر به روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر داده های کتابخانه ای، این نمایشنامه را از رهیافت مهم بینامتنیت (نظرگاه ژرار ژنت) بررسی و خواننده را با دیدگاه های مختلف مطرح شده در نظریۀ بینامتنیت بیش­تر آشنا می کنیم. سؤال اصلی مطرح شده در این مقاله آن است که فهم تأثیرپذیری نمایشنامۀ بازی آخر از متن های پیش از خود، چه کمکی به فهم معنای این اثر خواهد کرد؟ بر اساس نتایج این پژوهش، متن مورد مطالعه با چهار متن دیگر؛ یعنی «مکبث» از ویلیام شکسپیر، «داستان حضرت ایوب(ع)»، «بار دیگر شهری که دوست می داشتم» اثر نادر ابراهیمی و افسانه «هزار و یک شب»، پیوندی نزدیک دارد. این امر از رهیافت حوزه بینامتنیت که پساساختارگرایانه به شمار می آید، محقق می شود. یکی دیگر از نتایج مورد توجه تحقیق، این است که رضایی، نویسنده «بازی آخر» با نقل قول از متون متقدم و ارجاع و تلمیح به این متون، از ظرفیت های عمیق معنایی آن ها بهره جسته و با این تکنیک، ایجاز را در نگارش متن خود رعایت کرده است.

یکی از دستاوردهای مایکل ریفاتر در زمینة نقد بینامتنی، نشانه شناسی بینامتنی است. وی با طرح مباحثی چون غیردستورزبانی، تفسیرگر، هیپوگرام و ماتریس، گامی مؤثّر در کاربردی کردن نظریة بینامتنیّت در متن و کشف دلالت های معنایی و ضمنی متون برداشت. در خوانش نشانه شناسانه، مخاطب در مواجهه با متن، ابتدا با «غیردستورزبانی» ها برخورد می کند. سپس منتقد با بررسی «انباشت»، «منظومة توصیفی» و «هیپوگرام»، می تواند دلالت های معنایی و ضمنی غیردستورزبانی ها را آشکار کند و به «ماتریس» یا همان عنصر و هستة اصلی متن دست یابد. در این جستار، رمان سالمرگی اثر اصغر الهی از منظر نشانه شناسی بینامتنی بررسی و تحلیل شده است. بررسی عناصر غیردستورزبانی این رمان، به انباشت (مرگ و زندگی) و منظومه ای توصیفی (مرگ) راه می دهد. آنگاه با کشف و خوانش هیپوگرام ها، ماتریس یا عنصر زیربنایی رمان، یعنی مسئلة مرگ و حل نشدنی بودن آن حاصل می شود. همچنین این بررسی نشان می-دهد که روایت های بالفعل ماتریس یا همان هیپوگرام ها در مفاهیمی اسطوره ای از قبیل جاودانگی، رویین تنی، زوال، گناه نخستین، تقدیر، هراس از مرگ و غیره با طیفی از باورهای شاهنامه ای در باب مرگ و داستان های رستم و سهراب، رستم و اسفندیار و افراسیاب و سیاوش مرتبط می شوند و تمام شخصیّت های رمان به نوعی با مرگ خویشتن یا مرگ دیگری درگیر هستند.

کتاب کنوز الودیعه من رموز الذریعه با هدف ترجمه کتاب الذریعه إلی مکارم الشریعه نوشته شده است و نمونه درخشانی از ترجمه پویا در متون کهن ادب فارسی است، گونه ها و گفتمان های مختلف فرهنگی و ادبی رایج در تاریخ ایران تا قرن هشتم در آن گرد آمده است.در این مقاله، با استفاده از روش ترامتنیت ژنت، به تبیین نقش این گونه ها و گفتمان ها در تعیین جایگاه کتاب کنوز الودیعهدر متون ادب تعلیمی پرداخته شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد، کنوز الودیعهبر اساس نظام ها، رمزگان و سنت های ایجادشده توسط آثار ادبی پیشین بنا شده است و آیات، احادیث، روایات، حکایات و اشعار فارسی و عربی در آن، حضوری پررنگ دارند و شرح و بسط عبارات کتاب الذریعهو بهره جستن از متون اخلاقی فلسفی، دینی، ایرانشهری، عرفانی و تاریخی ایرانی و اسلامی، این کتاب را به مخزن گنج هایی چون الأدب الکبیر ابن مقفع،جاودان خرد ابن مسکویه، الذریعه راغب اصفهانی و صدها متن اسلامی و ایرانی دیگر بدل ساخته است.

مطابق نگرش بینامتنی، همواره بین متون مختلف موجود در ژانرهای ادبی یک فرهنگ، پیوندی آشکار یا پنهان وجود دارد؛ اما طریقه مولفان در نمایش این تاثر، همواره یکسان نیست و غالبا نویسنده یا شاعر متاخر خود را در پهنه رقابتی می بیند که نیاز به تحدی و تلاش برای ابداع است. در سنت تاریخ نگاری ادب کلاسیک از تاریخ بیهقی گرفته تا نگارش دره نادره، این تاثیر و تاثر کاملا مشهود است. رابطه تاریخ جهانگشای جوینی - که باید آن را اوج تاریخ نویسی فنی فارسی دانست؛ زیرا جامع سبک بیهقی و نصرالله منشی است - با تاریخ وصاف الحضره شیرازی از آنگونه است. بررسی و مقایسه این دو متن تاریخی - ادبی مبین توجه همگون نویسندگان متون آن دوران به جریانهای ادبی روزگار است و پیوند همزمانی و در زمانی متون ادبی را واگویی میکند. این جستار به شیوه ای توصیفی - تحلیلی مبتنی بر شگرد تحلیل بینامتنی مورد نظر«هرولد بلوم»؛ یعنی اضطراب تاثیر (Anxiety of influence)، ضرورت واکاوی و مقایسه متونی از اینگونه را برای شناسایی جریانهای غالب روزگار ضروری میداند و معتقد است، نگارش متون تاریخی دوران ایلخانان، متاثر از جریان رقابتی و سیر تصنعی نثرنویسی آن دوره، تلاش برای رهایی از اضطراب ناشی از برجستگی نویسنده همعصر یا ماقبل خویش است؛ چنانکه نویسنده تاریخ وصاف با وجود اقرار به استادی جوینی، با هراس از سیطره نثر جهانگشا میکوشد، با خلاقیت در بهره گیری از صنایع ادبی، خود را مبدع و صاحب سبک نشان دهد.